Lipiec - Portret Caravaggia

Grafika - Portret Caravaggia

Autor: ryt. Henri Simon Thomassin wg Michelangelo Merisi da Caravaggio
Czas powstania: 1. poł. XVIII w.
Materiał i technika: papier, miedzioryt
Wymiary: wys. 22,7 cm, szer. 13,5 cm

Napis pod portretem: Portrait du Caravage. / Tableau peint par lui même, qui est dans le Cabinet / de Monseigneur le Duc d’Orleans./ haut de 3. pieds large de 2. gravè par H. Simon Thomassin. [tłumacz: Portret Caravaggia. / Obraz namalowany przez niego samego, znajdujący się w Gabinecie / Monseigneur Księcia Orleanu./ Wysokość 3 stopy, szerokość 2 stopy, grawerunek H. Simona Thomassina.]

Grafika Portrait du Caravage. Tableau peint par lui-même, wykonana przez Henriego Simona Thomassina, przedstawia wizerunek Caravaggia i stanowi XVIII-wieczną reprodukcję zaginionego obrazu, którego autorem miał być sam Caravaggio.
Postać Caravaggia ukazana jest z boku w lekkim zwrocie w prawą stronę. Artysta dzierży w dłoniach lustro w szerokiej ramie, w którym odbija się jego twarz o wyrazistych, ciemnych oczach i zmarszczonym czole. Portretowany ma krótko przycięte, czarne włosy i bujny zarost. Uwagę przykuwa poszarpana i dziurawa szata mężczyzny. Po prawej stronie kompozycji widoczna jest opasła księga, na której spoczywa czaszka – element stanowiący wyraźne nawiązanie do symboliki śmierci i przemijania. Czaszka pełni tu podwójną funkcję ikonograficzną: z jednej strony odwołuje się do idei memento mori, przypominając o nieuchronności śmierci, z drugiej wpisuje się w szerszy kontekst motywu vanitas, eksponując kruchość życia oraz iluzoryczność ziemskich wartości, takich jak bogactwo czy sława. Zniszczony strój i surowa twarz malarza podkreślają intymność przedstawienia – to nie tylko scena pracy, ale również kontemplacja nad egzystencją twórcy. W szerszej perspektywie niedbały ubiór może być postrzegany jako symbol wyobcowania lub burzliwego życia człowieka, który pozostaje na marginesie społeczeństwa, niepokorny i niepodporządkowany konwencjom. Zwierciadło w dłoniach artysty staje się nie tylko praktycznym narzędziem warsztatowym, lecz także znakiem introspekcji i samopoznania, wyrażając moment głębokiej refleksji nad własnym wizerunkiem.

Zestawienie wspomnianych motywów sytuuje dzieło w obrębie ikonografii barokowej, w której akcentowany jest zarówno wymiar egzystencjalny, jak i artystyczny. Grafika staje się zatem nie tyle zapisem procesu twórczego, lecz przede wszystkim alegoryczną wizją aktu autoobserwacji i tożsamości artysty. Warto podkreślić, że przedstawiony na rycinie Caravaggio nie trzyma w dłoni pędzla ani palety, a zatem nie został ukazany bezpośrednio podczas aktu malowania. Mimo braku jednoznacznych atrybutów pracy twórczej, inskrypcja umieszczona pod ryciną – Portrait du Caravage. Tableau peint par lui-même – sugeruje, iż pierwowzór malarski, na podstawie którego powstała rycina Thomassina, uznawano za autoportret wykonany przez samego Caravaggia.
Prezentowana grafika pochodzi z prestiżowego albumu zebranego przez Josepha Antoine’a Crozat, markiza de Tugny: Recueil d'estampes d'après les plus beaux tableaux et d'après les plus beaux desseins qui sont en France dans le Cabinet du Roy, dans celui de Monseigneur le Dux d'Orleans, et dans d'autres Cabinets [tłumacz. Zbiór rycin na podstawie najpiękniejszych obrazów i najpiękniejszych rysunków, które znajdują się we Francji w Gabinecie Króla, w Gabinecie Jego Ekscelencji Księcia Orleanu oraz w innych gabinetach] wydanego w Paryżu w 1742 roku. (tom II, strona 94)
Rycina została wykonana w technice miedziorytu, jednej z najstarszych i najbardziej wymagających technik grafiki wklęsłej. Polega ona na rytowaniu metalowej płyty (najczęściej miedzianej) za pomocą stalowego rylca. Technika ta pozwala uzyskać ostre, czyste linie i bardzo wysoką precyzję detalu. Kompozycja operuje kontrastami światła i cienia, co wpisuje ją w styl tenebryzmu, z którego słynął Caravaggio. Głębokie cienie tła wydobywają sylwetkę artysty i jego odbicie w lustrze. Autor grafiki wykazał się mistrzostwem w operowaniu linią i modelunkiem światłocieniowym, co widoczne jest w realistycznym przedstawieniu twarzy artysty, strukturze tkanin i wyrazistości obiektów alegorycznych.

Tożsama kompozycja graficzna znajduje się w zbiorach Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Twórcą ryciny był Henri Simon Thomassin (1687-1741) francuski artysta aktywny w pierwszej połowie XVIII wieku, znany przede wszystkim z wysokiej jakości miedziorytów reprodukcyjnych. Pochodził z rodziny artystycznej – jego ojcem był Simon Thomassin (1655–1733), również uznany rytownik. Henri Simon Thomassin specjalizował się w odwzorowywaniu dzieł wielkich mistrzów, takich jak Caravaggio, Rafael, Guido Reni czy Rubens. Jego prace charakteryzują się wyjątkową precyzją rylca, umiejętnym modelunkiem światłocienia oraz dbałością o detal i kompozycję. Thomassin pracował głównie w Paryżu i był związany z warsztatami rytowniczymi obsługującymi francuski dwór oraz prywatnych mecenasów. Jego działalność miała duże znaczenie dla rozwoju sztuki reprodukcyjnej w XVIII wieku i dla zachowania wizerunków zaginionych dzieł sztuki europejskiej. W roku 1728 został przyjęty w poczet członków Królewskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby.

Michelangelo Merisi da Caravaggio był jednym z najwybitniejszych malarzy włoskiego baroku, znanym z przełomowego podejścia do światłocienia oraz radykalnego realizmu w przedstawieniach sakralnych i mitologicznych scen.
Urodził się w 1571 roku, najprawdopodobniej w Mediolanie. Jego ojciec, Fermo Merisi był zarządcą dóbr Francesco Sforzy, a matka Lucia Aratori pochodziła z szanowanej familii mediolańskiej. Michelangelo dorastał w pobliskim Caravaggio, w którym zamieszkała rodzina Merisi w 1576 roku, chroniąc się przed zarazą szalejącą w stolicy Lombardii. Młody Michelangelo swoją artystyczną karierę rozpoczął w pracowni Simona Peterzana w Mediolanie.
W 1593 przybył do Rzymu, kulturalnego i artystycznego centrum Europy, gdzie najął się w warsztacie znanego manierysty Cavaliera d’Arpino, zajmując się malowaniem kwiatów i owoców. Po 1594 roku powstawały pierwsze samodzielne obrazy Caravaggia. Jego talent szybko został dostrzeżony, a przełomowe znaczenie miała znajomość z kardynałem del Monte, która otworzyła przed nim drogę do mecenatu. W 1599 roku, dzięki jego wpływom, Caravaggio uzyskał zlecenie na dekoracje kaplicy Contarellich w kościele św. Ludwika Króla Francji. Dzieła ukończone w 1600 roku, "Męczeństwo św. Mateusza" i "Powołanie św. Mateusza" uczyniły Caravaggia jednym z wiodących malarzy swoich czasów. Podążając własną ścieżką artystyczną, stworzył unikalny styl, w którym odrzucił manierystyczną konwencję oraz idealizowanie postaci. Zamiast tego wprowadził brutalny realizm i wyraziste kontrasty światłocieniowe. Te elementy, budujące dramatyzm, nadały jego sztuce wyjątkową wyrazistość i poruszającą ekspresję. Artysta stał się rozpoznawalny, a wraz z uznaniem pojawiły się kolejne zamówienia na kompozycje sakralne.
W jego pracach mocno dostrzegalne było wzajemne przeplatanie się sfery sacrum i profanum, boskości z ludzką niedoskonałością. Kontrowersje budziło wykorzystywanie modeli z niższych klas społecznych i przedstawianie postaci z surowym, a czasem szokującym realizmem, pozbawionym upiększeń. Takie nowatorskie ujęcia tematów religijnych były trudne do zaakceptowania przez szerszą publiczność. Wielokrotnie obrazy Caravaggia przeznaczone dla kościołów były odrzucane jako nieodpowiadające godności sztuki sakralnej. Wkrótce jednak znajdywały nabywców wśród świeckich kolekcjonerów.
Spory wokół dzieł Merisiego przynosiły mu dodatkowy rozgłos, o nieco skandalicznym posmaku, potęgowanym dodatkowo jego zachowaniem w życiu publicznym. Znany z gwałtownego temperamentu, wielokrotnie popadał w konflikty z prawem – uczestniczył w bójkach, był oskarżany o zniewagi czy afery obyczajowe. Kulminacją tych napięć było zabójstwo Ranuccia Tomassoniego w 1606 roku, po którym został skazany na śmierć i zmuszony do ucieczki z Rzymu. Przez kolejne lata przebywał w Neapolu, na Malcie, Sycylii i znów w Neapolu, żyjąc w stanie ciągłej niepewności i zagrożenia. Uzyskawszy ułaskawienie dzięki możnym protektorom, wyruszył w drogę powrotną do Rzymu, ale zmarł nagle w niewyjaśnionych okolicznościach w 1610 roku w Porto Ercole, w wieku zaledwie 39 lat.
Oeuvre Caravaggia zachwyca obfitością i niezwykle wyrównanym poziomem artystycznym. Zdumiewa fakt, że nie zachowały się żadne rysunki, co świadczy o tym, że komponował wprost na płótnie, bez studiów przygotowawczych. Twórczość Caravaggia zrewolucjonizowała malarstwo europejskie, dała początek nurtowi caravaggionizmu, a jego wpływ widoczny jest w dziełach artystów takich jak Georges de La Tour, Artemisia Gentileschi, Rembrandt czy Velázquez. W okresie klasycyzmu i romantyzmu obejmującym XVIII i XIX wiek, styl Caravaggia popadł w zapomnienie. Dopiero z początkiem XX wieku jego znaczenie zostało ponownie docenione i dziś uchodzi za jednego z największych malarzy w historii sztuki.


Bibliografia:
Chastel A., Sztuka włoska, tom 2, Warszawa 1978.
Crozat J. A., Recueil d'estampes d'après les plus beaux tableaux et d'après les plus beaux desseins qui sont en France dans le Cabinet du Roy, dans celui de Monseigneur le Dux d'Orleans, et dans d'autres Cabinets, tom II, Paryż 1742, il. 94.
Karta inwentarzowa zabytku: MNa/SA 2744.
Magia portretu. Katalog wystawy, red. I. Kozina, Muzeum Powiatowe w Nysie, 2025.
Rzepińska M., Siedem wieków malarstwa europejskiego, Ossolineum 1988.
Levey M., Od Giotta do Cezanne’a, Zarys historii malarstwa zachodnioeuropejskiego, Londyn 1962.
Portalis R., Beraldi H., Les Graveurs du dix-huit siècle, tom III, Paryż 1882.
Samotyhowa N., Malarstwo zachodnioeuropejskie, Warszawa 1967.
Sztuka włoska XVII i pierwszej połowy XVIII wieku, „Sztuka świata”, tom 7, Warszawa 2003.

Netografia:
Henri Simon Thomassin | Portrait of Caravaggio, turned to the right and looking at his reflection in a mirror | The Metropolitan Museum of Art, https://www.metmuseum.org/art/collection/search/815460 [dostęp: 9.06.2025]